Een zaal vol mensen, iedereen met een apparaatje in zijn hand. Op het scherm vooraan de zaal ziet iedereen het spel Pong. Er word geen instructie gegeven. Individueel konden ze niet zo veel, maar gezamenlijk bleken ze het spel te kunnen spelen. Veel geschreeuw en enthousiasme in de zaal, maar er is geen leider. De initiator van het spel (Loren Carpenter) ziet hierin een wereld vol vrijheid en tegelijkertijd met orde en structuur: een zelforganiserend systeem. Documentairemaker Curtis ziet hierin het tegenovergestelde: een rigide systeem dat de illusie geeft dat individuen vrijheid hebben.
Adam Curtis
Adam Curtis ken je misschien van zijn documentaire ‘The Century of the Self‘ (2002), over de invloed van Freud op Public Relations en de wijze waarop bedrijven en politiek de grote massa proberen te beïnvloeden. Een andere indrukwekkende documentaire van zijn hand is ‘The Power of Nightmares‘ (2004), over de gelijktijdige opkomst van het Neoconservatisme en islamitisch terrorisme.
Zijn nieuwste documentaire heet ‘All Watched Over By Machines of Loving Grace‘ en gaat erover dat computerssystemen ons doen en laten heeft verstoord en zelfs heeft overgenomen, in plaats van dat het ons bevrijdt heeft en onafhankelijker maakt. Het is een televisie-documentaire, bestaande uit drie delen van ieder een uur, uitgezonden door de BBC.
De drie delen zijn hier te bekijken.
Het is een erg interessante documentaire omdat het juist ook toont dat de systeemwetenschap haar grenzen zou moeten kennen. Niet alles is in modellen te gieten, niet alles is rationeel. Systemen zijn zo ingewikkeld dat niet alles in modellen past, omdat niet alles bekend is. We kunnen als mensen complexe systemen niet overzien. Achteraf blijkt keer op keer dat juist ontbrekende informatie niet in het systeem was gemodelleerd. Een alomvattend model is simpelweg onmogelijk! Hoe kun je bijvoorbeeld macht, menselijke verhoudingen of verborgen agenda’s in economische modellen stoppen? Mensen zijn ook niet rationeel en objectief. Systemen kunnen nuttig zijn, maar we moeten ervoor waken er door niet overgenomen te worden.
Deel 1 (Love and Peace)
Hierboven de link naar de drie delen. De samenvatting van de documentaire, inclusief interpretaties en commentaar van mijzelf staan hieronder.
Ayn Rand
Het eerste deel (Love and Power) begint met de ideeën van schrijfster Ayn Rand. Haar filosofie is onder meer dat ieder individu zijn eigen geluk moet nastreven. Ze was voorstander van rationeel egoïsme en verwierp het altruïsme, dat vond ze irrationeel. Zelfs liefde was rationeel in haar gedachte. Ze was tegen iedere vorm van collectivisme en overheidsinmenging. Rand geloofde in kapitalisme waarbij de overheid zo min mogelijk invloed uitoefende. Ook qua kunst had ze een voorkeur voor “romantisch realisme”.
Het werk van Rand wordt in de jaren 1940/50 aanvankelijk als ‘gevaarlijk’ omschreven, maar zij krijgt langzaam maar zeker toch steeds meer aanhangers. (Ze heeft uiteindelijk grote invloed op de amerikaanse politiek.) Veel van haar aanhangers komen (in de jaren 1980-90) uit Californië en veelal uit Silicon Valley. Zij krijgt daar zo veel aanhang omdat juist deze IT-ers de visie aantrekkelijk vinden dat (objectieve en rationele) computer technologie ervoor kan zorgen dat iedereen kan doen wat hij wil. De feedback van alle aan elkaar verbonden individuen zou er voor zorgen dat individuele uitspattingen toch gecorrigeerd worden door andere individuen. Het ‘systeem’ zorgt uiteindelijk vanzelf voor orde en stabiliteit, zonder centrale controle: anarchistische orde. Herinner het optimisme van ‘de nieuwe economie’? Het begin van het internettijdperk… Het idee was dat iedereen geheel vrij was om zijn eigen leven te lijden, zonder dat er totale chaos ontstaat. Nog steeds is de gedachte dat mensen samenwerken zonder centrale aansturing voor velen erg aantrekkelijk.
Spelletje Pong
Een mooi voorbeeld van een systeem met zelfcorrectie was een bijeenkomst die georganiseerd was door Loren Carpenter. Mensen zitten in een grote zaal en kunnen kijken naar een heel groot computerscherm. Op de stoelen van de mensen ligt een apparaatje waarvan de ene kant rood is en de andere kant groen. Zonder dat mensen instructie krijgen, krijgen ze door dat iedere stip op het scherm een persoon voorstelt. Door in de lucht namelijk het rood of het groen te tonen, wordt een stip op het scherm ook die kleur. Mensen konden stippen op het scherm daarmee ook bedienen. Toen het scherm veranderde in een spel ‘pong‘, konden mensen die links van de zaal zaten, ook het linker ‘batje’ bedienen, maar dat kon alleen gemeenschappelijk. Als maar genoeg mensen een kleur lieten zien, ging het batje omhoog of juist omlaag. Als de verdeling 50-50 was, bleef het batje stil staan. Zo kon een spel tussen de linker en rechter helft van de zaal gespeeld worden. Door iedereen met elkaar te verbinden en zonder dat iemand voor aan de zaal zei dat ze iets moesten doen, konden de mensen in de zaal toch samenwerken en resultaat behalen. Iedereen kon individueel bepalen wat hij/zij wilde doen, maar toch was er een gemeenschappelijk doel dat gehaald werd.
Califormialisme en The Collective
Dit was ook de samenvatting van de utopie genaamd ‘Californialisme‘; Nationale staten zouden minder belangrijk worden, iedereen is met iedereen verbonden, traditionele politiek en centrale macht is voorbij, mensen doen wat ze zelf willen en vinden elkaar via computers. Een combinatie van de ideeën van Rand uit de jaren 40-50, de hippies uit de jaren 60 en de IT-industrie van de jaren 90.
Er ontstond in de jaren 1950 een klein clubje aanhangers van Ayn Rand die haar werk lazen en gezamenlijk bediscussieerden. Aanvankelijk bij Rand Thuis, maar uit deze club zijn uiteindelijk zelfs denktanks, academische organisaties, magazines en publicaties ontstaan. De club noemde zichzelf ironisch genoeg “The collective” en het meest bekende lid was Alan Greenspan. In de discussies is langzaam de filosofie van het ‘objectivisme‘ ontstaan. De mens is een heroïsch wezen, met zijn eigen geluk als het hoogste ethische doel, met productieve prestatie als zijn nobelste activiteit en de rede als zijn enige absoluut, beschrijft in essentie het Objectivisme. Ayn Rand zag het Objectivisme ook wel als de filosofie voor het leven op aarde. Het objectivisme was natuurlijk ook een tegenreactie op het opkomende (en bedreigende) communisme in de toenmalige USSR en China; in beide gevallen centralistisch geleid. Belangrijk te weten is ook dan Ayn Rand zelf in Rusland geboren is in 1905, de Russische revolutie in 1917 (in haar vroege pubertijd) heeft meegemaakt en naar de VS geëmigreerd is in 1926.
Financiële modellen
Alan Greenspan was dus aanhanger van(of minimaal sterk beïnvloed door) Rand en het objectivisme. Hij vond dat niet de politiek, maar de markt zelf de economie moest leiden. Niet door overheidsuitgaven te laten groeien, maar juist door de bezuinigen, zou de rente omlaag gaan en de markten zouden stijgen. Clinton luisterde naar Greenspan en inderdaad: de economie (en de beurs) groeide als nooit tevoren. Tegelijkertijd deden computers hun intrede in het banksysteem. Computers (en software) werden ingezet om de markten te bewaken en via ingewikkelde modellen zouden deze zorgen voor stabiliteit. De modellen konden risico’s beter spreiden en verliezen ‘hedgen’. (Zie hierover ook mijn blog “Systeemdenken doet Wall Street wankelen“) Dit stabiliteitsdenken was ook de basisgedachte van “Californialisme”. De beurzen zouden niet meer dramatisch kunnen kelderen en door “de nieuwe economie” zou de productiviteit altijd blijven stijgen; economische teruggang, of een crash zoals plaats heeft gevonden in 1929 zouden niet meer kunnen voorkomen. Het gekke was alleen dat de daadwerkelijke productie in fabrieken en landbouw lang niet zo sterk steeg als de beurzen. In 1996 waarschuwde Greenspan dat het nieuwe economische systeem toch niet zo rationeel was als gedacht en dat er wel eens een bubbel in de beurs zou kunnen zitten. Iedereen viel over hem heen en Greenspan besloot dat de er misschien toch een echt nieuwe economie zouden kunnen zijn, gebaseerd op groei vanuit de ICT.
Machtsverschuiving naar financiële instellingen
Langzaam maar zeker werd echter duidelijk dat de “Californianistische” utopie dat politiek en centrale macht minder invloed zouden hebben, niet waar bleken te zijn. Macht verschoof weliswaar, maar niet naar ‘de massa’. De macht bleek verschoven te zijn van de politieke elite naar een financiële elite. Dit werd voor het eerst duidelijk tijdens de Aziatische financiële crisis.
Het resultaat van hoge rentes in diverse Aziatische landen was dat de regionale economieën een hoge invoer van investeringen ervoeren en een stijging in prijzen van bezittingen. Doordat er veel werd geïnvesteerd, groeiden de economieën vanThailand, Maleisië, Indonesië, de Filipijnen, Singapore en Zuid-Korea in de jaren tachtig en vroege jaren negentig met wel 8 tot 12%. De gigantische toename van internationaal geldverkeer, het gevolg van de verspreiding over de wereld van liberale economische ideeën en beleid, leidde tot meer liquiditeit maar ook volatiliteit in de wereldeconomie. Kapitaal kon heel makkelijk de wereld over reizen op zoek naar het hoogste rendement, maar ook heel snel weer teruggetrokken worden als het de investeerders te heet onder de voeten wordt. Toen Thailand de koppeling met de dollar los liet, vluchtten grote kapitaalstromen het land uit. Hetzelfde gebeurde aansluitend in de andere landen. Keer op keer kwam het IMF met een lening en dit gaf ook even stabiliteit, maar snel daarna bleek dit geld gebruikt te worden om de grote Amerikaanse financiële instellingen af te betalen. Direct na de afbetaling door de regeringen, vluchtten de instellingen alsnog de landen uit, hetgeen tot grote chaos zorgde.
Omdat Clinton op dat ogenblik verwikkeld was in het Monica Lowinsky schandaal, lag de leiding over de internationale financiële zaken bij Robbert Rubin. Deze toenmalig minister van Financiën (Treasury) dacht ook dat ‘de markt’ altijd gelijk zou krijgen en dat het dus goed zou zijn om de Amerikaanse financiële instellingen te beschermen. De onderhandelingen met het IMF waren daar dan ook op gericht. Het resultaat bleek echter niet in het belang van de Aziatische landen, maar ook niet van westerse landen. Doordat de werkelijke economie van Aziatische landen ineenstortte, gaf dit ook een ferme tik aan de westerse economieën. De financiële instituten met hun modellen en systemen bleken niet alleen winst te kunnen maken uit groei, maar ook uit verlies en waren daarmee dubbele winnaars. De financiële systemen hadden de macht overgenomen. De werkelijke afbetaling werd gedaan door de belastingbetalers van de Aziatische landen.
Machtsverschuiving naar internetsystemen
Tegelijkertijd groeide het besef op de internetfora dat de macht niet bij de massa terecht was gekomen, zoals de hoop van het ‘Californialisme‘ was. De inmiddels overleden Carmen Hermosillo (nickname Humdog) publiceerde in 1994 een artikel (Pandora’s Vox: on Community in Cyberspace) (hier een link naar kopie) waarin ze onder meer stelde dat het internet emoties van mensen zou ‘commodificeren’;
“I have seen many people spill their guts on-line, and I did so myself until, at last, I began to see that I had commodified myself. Commodification means that you turn something into a product which has a money-value…”
“Furthermore, I was paying two bucks an hour for the privilege of commodifying and exposing myself. Worse still, I was subjecting myself to the possibility of scrutiny by such friendly folks as the FBI: they can, and have, downloaded pretty much whatever they damn well please.The rhetoric in cyberspace is liberation-speak. The reality is that cyberspace is an increasingly efficient tool of surveillance with which people have a voluntary relationship.”
Het internet bestaat weliswaar uit ideeën en gedachten van mensen, de plek waar die gedachten opgeslagen worden, is van een kleine groep bedrijven. De plekken waar die gedachten terecht komen (websites, fora) worden immers iets waard. Die waarde komt echter niet ten goede aan degene die het idee uiten, maar aan de eigenaar van de betreffende website. Die waarde werd vervolgens te gelde gemaakt middels abonnementen of reclame. De meest succesvolle bedrijven bleken juist commercieel gebruik te maken van die geuite emoties. De gedachten en emoties zijn entertainment. Tijdens de industriële revolutie werden mensen nog gezien als productiemiddel, maar in het internet-tijdperk werden mensen zowel productiemiddel als koopwaar. De grote internetbedrijven zoals Google, AOL, Flickr, Facebook en Yahoo gebruiken de gedachten en ideeën van mensen immers om er geld mee te verdienen.
Carmen Hermosillo voorspelde de gevolgen van Social Networking en het koppelen van alle online systemen door overheden en politie.
Machtsverschuiving naar China
Vlak daarna sloegen de extremistische islamitische terroristen toe middels de aanslagen op 11 september 2001. Hun aanval was in feite gericht op datgene wat zij als het meest bedreigend zagen: de gevolgen van het neoliberalisme waarin de vrije markt op mondiaal niveau invloed kreeg. Een direct gevolg van de aanslagen was ook inderdaad een snelle economische terugval en Alan Greenspan probeerde dat met een flinke rentedaling te beperken. Normaal gesproken zorgt dit voor inflatie. De inflatie bleef echter uit. Tegelijkertijd had namelijk het Chinese Politbureau besloten om herhaling van de Azië-crisis te voorkomen. Door zelf de wisselkoers met de dollar laag te houden konden ze hun export stimuleren en van die winst kochten ze vele Amerikaanse staatsobligaties. De Amerikanen hadden dat in eerste instantie niet door en de gedachte was lang dat de mondiale financiële computersystemen zorgden voor stabiliteit. De lage rente zonder inflatie zorgde echter in Amerika voor een enorme huizenbubbel. In 2008 klapte deze en de volgende financiële crisis was geboren. Ook nu weer besloot de Amerikaanse regering om de gevolgen voor de financiële instellingen te beperken en ook nu waren de belastingbetalers de pineut. Zij zullen uiteindelijk de schuld af gaan lossen.
Deel 1 van de documentaire eindigt met de conclusie dat het gedachtegoed van Rand niet zorgde voor een stabiel systeem. Mensen zijn niet de eigenzinnige individuen geworden waarbij het systeem wel zorgt voor stabiliteit. Integendeel, mensen zijn door de verschillende (ICT & financiële) systemen die we zelf hebben gebouwd en we zijn als het ware ‘gevangen genomen’. We are “All Watched Over By Machines of Loving Grace”.
